Mieczysław Stelmach (1947–2000)
archiwista, historyk i historyk kartografii
Profesor Mieczysław Stelmach urodził się 25 marca 1947 roku w Giżycku na Mazurach. Tu spędził dzieciństwo, ukończył szkołę podstawową i w 1961 roku rozpoczął naukę w Liceum Pedagogicznym. W 1963 roku rodzice profesora Stelmacha przeprowadzili się do Sorkwit w powiecie mrągowskim. Stąd też profesor kontynuował dalszą naukę w Liceum Pedagogicznym w Mrągowie, gdzie w 1966 złożył maturę. W tymże roku rozpoczął studia na kierunku historia o specjalności archiwalnej w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Uwieńczeniem pięcioletnich studiów była praca magisterska napisana pod kierunkiem profesora Andrzeja Tomczaka pt. Zbiór Kartograficzny Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, która została obroniona w czerwcu 1971 roku. W 1973 roku pracę tę nagrodzono w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (maj 1973).
Dnia 1 sierpnia 1971 roku profesor Mieczysław Stelmach rozpoczął pracę w Archiwum Państwowym w Szczecinie (ówcześnie Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Szczecinie) na stanowisku młodszego archiwisty. W 1972 roku został awansowany na archiwistę, a od stycznia 1973 roku przeszedł do grupy pracowników naukowych archiwum stając się asystentem archiwalnym, a następnie od 1976 roku starszym asystentem archiwalnym. Od pierwszych dni pracy w archiwum Mieczysław Stelmach dał się poznać jako rzetelny, sumienny i wręcz perfekcyjny pracownik. W tej sytuacji w kwietniu 1972 roku ówczesna dyrektor szczecińskiego archiwum Lucyna Turek-Kwiatkowska upoważniła Go do wizytacji składnic i archiwów zakładowych, obdarzając tym samym zaufaniem jako archiwistę uczestniczącego w procesie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego. Jednocześnie w październiku 1973 roku profesor Mieczysław Stelmach został mianowany kierownikiem działu akt pruskich (tzw. Oddział I). Intensywna praca nad archiwaliami wytworzonymi przed 1945 rokiem zaowocowała pełnym opracowaniem wielu zespołów archiwalnych. Spod Jego ręki wyszły między innymi inwentarze książkowe zespołów miejskich: Chociwla (Magistrat Freienwalde), Człopy (Magistrat Schloppe), Łeby (Magistrat Leba), Myśliborza (Magistrat Soldin), Pełczyc (Magistrat Bernstein), Polanowa (Magistrat Pollnow), Recza (Magistrat Reetz), Sławna (Magistrat Schlawe) Stargardu Szczecińskiego (Magistrat Stargard in Pom.) i Świdwina (Magistrat Schivelbein). Ponadto opracował starostwa powiatowe w Kołobrzegu (Landratsamt Kolberg) i Świnoujściu (Landratsamt Swinemünde) oraz wydziały powiatowe w Drawsku (Kreisausschuss Dramburg), Łobzie (Kreisausschuss Regenwalde), Sławnie (Kreisausschuss Schlawe) i Świdwinie (Kreisausschuss Schivelbein). Zajmował się także aktami urzędów celnych (Zollämter), budowlanych (Bauämter), Komisją Generalną we Frankfurcie nad Odrą (Generalkommission Frankfurt a. O.) oraz przechowywanymi ówcześnie w Urzędzie Miejskim w Szczecinie archiwaliami tzw. Policji Budowlanej (Magistrat Stettin, Baupolizei, 21503 j.a.). W trakcie pracy nabył dużego doświadczenia archiwalnego i znacznej wiedzy dotyczącej organizacji i funkcjonowania pruskiej administracji prowincjonalnej w XVIII, a zwłaszcza XIX wieku. Te doświadczenia pozwoliły Mu zmierzyć się z aktami Rejencji Szczecińskiej (Regierung Stettin, 33374 j.a.), jednego z największych zespołów archiwalnych przechowywanych w Szczecinie. Z tego zadania wywiązał się doskonale, nadając wspomnianemu zespołowi idealną wręcz strukturę (nawiązał w niej do układu kancelaryjnego akt) i pisząc bardzo dobry wstęp do inwentarza książkowego. Przez cały wspomniany czas zajmował się także swoimi ukochanymi mapami, tworząc używany do dziś inwentarz map znajdujących się w szczecińskim archiwum. Głęboka wiedza Mieczysława Stelmacha została dostrzeżona przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Powołano Go do centralnych zespołów naukowo-badawczych do spraw Selekcji Akt Popruskich (kierownik dr A. Perlińska) i do Badań nad Kancelarią Urzędów Pruskich (kierownik doc. dr. Irena Radke). Pracując w pierwszym z zespołów stał się współautorem instrukcji o Brakowaniu Akt Popruskich.
Swoją wiedzę archiwalną i znajomość administracji pruskiej zdyskontował uczestnicząc od 1972 roku w seminarium doktoranckim prowadzonym na uniwersytecie toruńskim przez profesora Andrzeja Tomczaka. Efektem włożonego wysiłku był doktorat pt. Kancelaria pruskich urzędów administracji państwowej na przykładzie rejencji w latach 1808–1945, obroniony w Toruniu w maju 1980 roku. Praca ta w 1981 roku ukazała się drukiem jako osobna monografia.
W 1981 roku Mieczysław Stelmach objął funkcję kierownika działu akt polskich (tzw. Oddział II) i dodatkowo otrzymał awans na adiunkta archiwalnego. Ponownie został upoważniony, tym razem przez dyrektora Kazimierza Kozłowskiego, do nadzoru nad archiwami zakładowymi w województwach szczecińskim i gorzowskim. Do jego obowiązków należała teraz także kontrola merytoryczna oddziałów szczecińskiego archiwum w Stargardzie Szczecińskim i Płotach, wreszcie opieka na kartografikami przechowywanymi w Szczecinie. W tym ostatnim przypadku profesor Mieczysław Stelmach miał obowiązek udzielania konsultacji naukowych. Ponadto opracowywał kolejne zespoły archiwalne, tym razem wytworzone po 1945 roku. Wśród wielu wymienić można: Zarząd Miejski i Miejską Radę Narodową w Szczecinie, Państwowe Nieruchomości Ziemskie Zarząd Okręgowy w Szczecinie, Izbę Przemysłowo-Handlową w Szczecinie czy też Dyrekcję Budowy Osiedli Robotniczych w Szczecinie. Bywał wreszcie opiekunem praktyk studenckich, które odbywały się w Archiwum Państwowym w Szczecinie.
W 1983 roku profesor Stelmach został sekretarzem rocznika „Kronika Miasta Szczecina”, gdzie prowadził także kalendarium wydarzeń. W 1988 roku uzyskał od fundacji Volkwagena środki na czteromiesięczne (marzec–czerwiec) stypendium w Bundesarchiv i w Landesarchiv w Koblencji, które odbył z pożytkiem dla polskiej archiwistyki. Był także stałym gościem w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie-Dahlem i w Landesarchiv w Greifswaldzie. Nadal Jego wiedza była wykorzystywana przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. W latach osiemdziesiątych XX wieku pracował w Zespole do Opracowania i Oceny Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej kierowanym przez dr M. Lewandowską.
We wrześniu 1989 roku Mieczysław Stelmach przeszedł do Instytutu Historii Uniwersytetu Szczecińskiego. W pierwszym okresie nowej pracy skoncentrował się (obok dydaktyki) na ukończeniu habilitacji. Habilitował się w Toruniu w 1992 roku na podstawie monografii pt. Historia kartografii Pomorza Zachodniego do końca XVIII wieku. Podkreślaną wszędzie zaletą wspomnianego dzieła była szeroka podstawa źródłowa, na jakiej powstało, będąca wynikiem kwerend przeprowadzonych przez Autora w archiwach polskich (Koszalin, Słupsk, Szczecin) i niemieckich (Berlin, Greifswald, Koblencja, Merseburg) oraz w muzeach i bibliotekach po obu stronach granicy (Berlin, Gdańsk, Greifswald, Kraków, Lublin, Poznań, Szczecin, Toruń, Warszawa, Wrocław). W latach 1991–1992 Mieczysław Stelmach był kierownikiem Studium Podyplomowego w Instytucie Historii, a następnie przez dwie kadencje (lata 1993–1999) pełnił funkcję prodziekana ds. studenckich na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Szczecińskiego. Pracując na tym ostatnim stanowisku starał się zawsze rozstrzygać wszelkie problemy możliwie na korzyść studentów, zaskarbiając sobie przez to wdzięczność wielu z nich.
W 1993 roku Mieczysław Stelmach został mianowany profesorem Uniwersytetu Szczecińskiego. W 1996 roku utworzył w strukturach Instytutu Historii Zakład Archiwistyki, którym kierował do śmierci. W latach 1998–2000 był także kierownikiem Punktu Konsultacyjnego Uniwersytetu Szczecińskiego w Gorzowie Wielkopolskim. W latach dziewięćdziesiątych uczestniczył w pracach Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Nauki PAN i Komisji Kartograficznej działającej przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. W 1996 roku został stałym konsultantem przy NDAP w sprawach gromadzenia i opracowywania dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej. Mimo dużego obciążenia administracyjnego nigdy nie zaniedbywał dydaktyki. Zawsze perfekcyjnie przygotowany i punktualny prowadził wykłady między innymi z historii nowożytnej Polski, dziejów kartografii na Pomorzu Zachodnim, archiwoznawstwa, rozwoju form kancelaryjnych oraz metodyki archiwalnej. W trakcie niepełnej dekady (lata 1992-2000) wypromował około 60 magistrów oraz jednego doktora (dr Ewę Gwiazdowską, obrona grudzień 1999 rok). Druga z uczennic (dr Agnieszka Chlebowska) nie zdołała przed śmiercią Profesora zakończyć swojej pracy.
Do 2000 roku w dorobku profesora Mieczysława Stelmacha były trzy monografie (Kancelaria pruskich urzędów administracji państwowej na przykładzie rejencji 1808–1945, Szczecin 1981, Fortyfikacje Szczecina od XII do XIX wieku, Szczecin 1986 i Historia Kartografii Pomorza Zachodniego do końca XVIII wieku, Szczecin 1991), kilka prac współautorskich (np. Dzieje Szczecina, t. III, Szczecin 1994), informatory i katalogi archiwalne (np. Informator dotyczący budownictwa miasta Szczecina i Świnoujścia (1834–1945), Szczecin 1978, Katalog planów miast i wsi Pomorza Zachodniego z XVII–XIX w. w zbiorach WAP w Szczecinie, Szczecin 1980, Katalog planów Szczecina w XVI w. – 1945, Szczecin 1989), liczne wydawnictwa źródłowe głównie o charakterze kartograficznym (np.: Atlas krain nadbałtyckich – Pomorze Zachodnie, Szczecin 1991 i Przestrzenny rozwój Szczecina w dziełach kartograficznych XVII–XX wiek, Szczecin 1996) oraz wydawnictwa pokonferencyjne (Mapy południowego Bałtyku, t. 9 „Z dziejów kartografii”, Szczecin 1997, pokłosie XV Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii w Szczecinie, 6–7 września 1996 roku). Do wspomnianych opracowań należy jeszcze dodać około 80 artykułów naukowych, recenzji i omówień dotyczących szeroko pojętej archiwistyki, kartografii i dziejów Pomorza w XVIII i XIX wieku. Profesor nie wahał się popularyzować swej wiedzy organizując lub współorganizując liczne wystawy, głównie kartograficzne. Z pewnością do najważniejszych należała wystawa zorganizowana w czerwcu 1998 roku na Zamku Książąt Pomorskich pt. „Pomorze i Szczecin na mapach, planach i widokówkach z kolekcji dr Tomasza Niewodniczańskiego”, (katalog: Pomorze i Szczecin na dawnych mapach planach i widokach; Collection Niewodniczański (Bitburg), Szczecin 1998). Warto także dodać, że dzięki staraniom Profesora cała kolekcja pozostała w Szczecinie, wchodząc w skład zbiorów specjalnych Biblioteki Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego.
Przez cały okres pracy zawodowej profesor Mieczysław Stelmach był (od 1971 roku) członkiem szczecińskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Aktywnie uczestniczył w jego pracach, a zwłaszcza w akcji odczytowej oraz w wykładach z cyklu Zamkowych Spotkań Historycznych. W 1972 roku wybrano Go członkiem Komisji Rewizyjnej, której przewodniczącym został w 1997 roku. Od 1971 roku do końca życia był także członkiem Stowarzyszenia Archiwistów Polskich.
Za swoje zasługi został odznaczony Brązowym (1978 rok) i Srebrnym (1997 rok) Krzyżem Zasługi, medalem Za Zasługi dla Archiwistyki (1979 rok), Gryfem Pomorskim (1983 rok) oraz Medalem Uniwersytetu Szczecińskiego Pro Publico Bono (1999 rok).
Profesor Mieczysław Stelmach zmarł przedwcześnie po ciężkiej chorobie w Szczecinie w dniu 19 grudnia 2000 roku, pozostawiając w nieutulonym bólu żonę Danutę oraz dwóch synów Przemysława i Bartosza.
Radosław Gaziński