Prof. Stanisław Alexandrowicz
5 IV 1931 – 9 IV 2015

Profesor Stanisław Alexandrowicz urodził się 5 kwietnia 1931 roku w Wilnie; jak się okazało, Litwa i Wielkie Księstwo wyznaczyły kierunek jego pracy naukowej. Jego rozprawa doktorska, obroniona w 1960 roku, dotyczyła miasteczek litewskich i białoruskich w XVI i XVII wieku i przeszła do kanonu polskiej historiografii (Funkcje gospodarcze miasteczek Białorusi i Litwy (XVI – I poł XVII w.). Zwieńczeniem tego nurtu badań Profesora jest wydany ostatnio zbiór Studiów z dziejów miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego (Toruń 2011). Jednak to, co zaważyło na dalszej karierze naukowej i co zbudowało niepodważalną pozycję Profesora w środowisku historyków, to zainteresowania dziejami staropolskiej kartografii, ze szczególnym uwzględnieniem właśnie ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Także na tym polu był niekwestionowanym autorytetem, a jego książka habilitacyjna – Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku – stanowi dzisiaj w polskim piśmiennictwie historyczno-kartograficznym pozycję klasyczną. Książka miała trzy wydania: I wyd. Poznań 1971, II – Poznań 1989, III – Warszawa 2012 (pod nieco zmienionym tytułem: Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku).
Wybuch wojny i zawierucha z tym związana ciężko doświadczyła rodzinę Profesora. Jeszcze we wrześniu 1939 jego ojciec Bohdan, urzędnik państwowy, został aresztowany a następnie zamordowany przez NKWD (grudzień 1939). Ośmioletni Stanisław wraz z matką i dwiema siostrami został zesłany do Kazachstanu, gdzie zmarły obie siostry. Te tragiczne doświadczenia wpłynęły na ukształtowanie niezłomnej i godnej postawy dojrzałego naukowca. Bezkompromisowość i wierność prawdzie naukowej, a także niezwykle wyraziste poglądy polityczne wyznaczały drogę życiową Profesora.
Po zakończeniu wojny przyszły profesor wraz z matką przyjechali do Torunia, gdzie S. Alexandrowicz ukończył liceum, a w 1955 – studia historyczne, rozpoczęte w Toruniu, a dopełnione na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Po krótkim epizodzie w Archiwum Państwowym w Poznaniu został aspirantem w Katedrze Historii Narodów ZSRR (która de facto zajmowała się dziejami polskich Kresów), kierowanej przez Henryka Łowmiańskiego. W Poznaniu Profesor pracował do 1977 roku, po czym przeniósł się do filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, a po dziesięciu latach powrócił do Torunia. Pracował na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, a ostatnio także w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej.
Tylko z dziejów kartografii staropolskiej Profesor Stanisław Alexandrowicz jest autorem blisko 100 rozpraw. W znakomitej większości są to dzisiaj pozycje kanoniczne, stanowiące „kamienie milowe” rozwoju polskiej historii kartografii. Podkreślić także należy Jego działalność pozanaukową i organizacyjną, związane z tą dziedziną: przede wszystkim Profesor był członkiem-założycielem, a w latach 1995–2008 przewodniczącym Zespołu Historii Kartografii, działającym przy Instytucie Historii Nauki PAN (pierwotnie: Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN). W latach 1996–2007 był członkiem Rady Redakcyjnej „Polskiego Przeglądu Kartograficznego”; w latach 2000–2012 – członkiem Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej, działającej przy Głównym Geodecie Kraju; od 1999 roku członkiem-założycielem Stowarzyszenia Kartografów Polskich. Wreszcie wypromował kilku doktorów, z których jeden, Jarosław Łuczyński, również zajmował się dziejami staropolskiej kartografii. Przedwczesna śmierć J. Łuczyńskiego bardzo wstrząsnęła promotorem, zaś wydanie jego dysertacji doktorskiej, uznanej przez Profesora za niezwykle ważną dla polskiej historiografii, stało się swoistym testamentem naukowym Profesora.
Niezależnie od działalności naukowej Stanisław Alexandrowicz znany był ze swych zainteresowań sportowych, o których sam bardzo często przy rozmaitych okazjach opowiadał. Przez 30 lat uprawiał szybownictwo w Aeroklubie Poznańskim, osiągając także w tej dziedzinie spore sukcesy. Był pilotem szybowcowym I klasy, a za osiągnięcia w tej materii otrzymał Złotą Odznakę Szybowcową z diamentem.
W dowód uznania swoich dokonań został uhonorowany wieloma odznaczeniami: m.in. Krzyżem Kawalerskim, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotym Krzyżem Zasługi. Szczególnie bliski był mu Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymał 1 lipca 2009 roku od prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Przyznanie uzasadniono „wybitnymi zasługami w propagowaniu wiedzy o Rzeczypospolitej Obojga Narodów”.
Pełnił wiele funkcji społecznych, m.in. członka Rady Naukowej Biblioteki Narodowej (lata 1983–1991), członka Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Białostockiego Towarzystwa Naukowego.

Radosław Skrycki
(tekst ukazał się w „Studia Geohistorica” nr 3/2015)